راهنمای استفاده دستگاه‌ سنجش کیفیت هوا در خانه

چرا سنجش کیفیت هوای داخل خانه مهم است؟

خانه همان‌جایی است که بیشترین ساعت‌های روز را در آن می‌گذرانیم: خواب، استراحت، کار، بازی کودک، آشپزی. منابع آلودگی داخل خانه هم کم نیست: سرخ‌کردنی‌ها، شمع و خوشبو کننده، گردوغبار فرش، دود سیگار، مواد شوینده، رنگ و چسب، رطوبت بالا و کپک. نکته مهم اینجاست که «سنجش» قرار نیست شما را مضطرب کند؛ قرار است تصمیم‌گیری را ساده کند: پنجره را چه زمانی باز کنیم؟ تصفیه‌هوا را کِی روشن کنیم؟ آشپزی را چطور مدیریت کنیم؟ و آیا اتاق خواب واقعاً برای خوابِ عمیق مناسب است؟

برای سنجش کیفیت هوا دقیقاً چه چیزهایی را باید اندازه بگیریم؟

اگر دستگاه سنجش کیفیت هوا فقط یک عدد نشان بدهد، اغلب شما را به بیراهه می‌برد. برای یک خانه معمولی ایرانی، چهار گروه پارامتر مهم‌ترند: ذرات معلق (PM2.5 و PM10)، دی‌اکسیدکربن (CO2)، ترکیبات آلی فرّار (VOC/TVOC یا VOC Index)، و دما یا رطوبت. هر کدام «مسئله متفاوتی» را نشان می‌دهد: PM بیشتر درباره دود/ذرات ریز و اثرات تنفسی است؛ CO2 بیشتر شاخصی از تهویه و هوای تازه است (نه الزاماً سمی بودن هوا)؛ VOC بیشتر به بخارهای شیمیایی و بوها و رویدادهای کوتاه‌مدت ربط دارد؛ و رطوبت یا دما هم هم روی آسایش و کپک اثر می‌گذارند، هم روی رفتار بعضی سنسورها.

PM2.5 و PM10؛ چرا معمولاً مهم‌ترین عدد خانه‌اند؟

PM یعنی «ذرات معلق»؛ PM2.5 ذرات خیلی ریزتر است و معمولاً برای سلامت حساس‌تر تلقی می‌شود چون می‌تواند عمیق‌تر وارد دستگاه تنفسی شود. در خانه، جهش PM اغلب بعد از آشپزی (به‌خصوص سرخ‌کردنی)، دود شمع/اسپند، گردگیری خشک، یا ورود هوای بیرونِ آلوده رخ می‌دهد. برای داشتن یک مرجع معتبر، سازمان جهانی بهداشت (WHO) در راهنمای 2021 خودش برای PM2.5 مقدار ۵ µg/m³ سالانه و ۱۵ µg/m³ میانگین ۲۴ساعته را به عنوان سطح راهنمایی پیشنهاد می‌کند (هرچه پایین‌تر، بهتر). برای PM10 هم ۱۵ µg/m³ سالانه و ۴۵ µg/m³ ۲۴ساعته ذکر شده است.
نکته مهم: عدد دستگاه شما در خانه «میانگین ۲۴ساعته» نیست؛ یک اندازه‌گیری لحظه‌ای/کوتاه‌مدت است. پس بهتر است علاوه بر عدد فعلی، روند چندساعته را هم ببینید.

CO2؛ شاخص تهویه، نه لزوماً “سمّیت”

CO2 در خانه عمدتاً از نفس کشیدن ما بالا می‌رود. وقتی پنجره‌ها بسته‌اند، مهمانی داریم، یا اتاق خواب کوچک است، CO2 بالا می‌رود و معمولاً با حس “هوای سنگین” همراه می‌شود. اما یک سوءبرداشت رایج این است که «CO2 بالا یعنی هوای آلوده به مواد سمی»—درحالی‌که CO2 بیشتر یک ردیابِ تهویه است: اگر CO2 بالا رفت، احتمالاً هوای تازه کم وارد می‌شود و آلاینده‌های دیگر هم ممکن است بهتر تخلیه نشوند. انجمن ASHRAE صریحاً توضیح می‌دهد که عدد 1000 ppm سال‌ها به عنوان نشانه‌ی IAQ “قابل قبول” مطرح بوده، اما این مقدار در بهترین حالت شاخصی از نرخ تهویه به ازای هر نفر است و یک آستانه واحد برای همه فضاها نیست.

VOC/TVOC و VOC Index؛ چرا “عدد دقیق و قطعی” نیست؟

VOCها (ترکیبات آلی فرّار) گروه بزرگی از مواد هستند: از عطر و الکل و شوینده‌ها گرفته تا برخی حلال‌ها و بخارات رنگ/چسب. بسیاری از دستگاه‌های خانگی از سنسورهای MOx استفاده می‌کنند که به طیف وسیعی از گازها واکنش می‌دهند، اما معمولاً «برای اندازه‌گیری دقیقِ یک ماده مشخص» ساخته نشده‌اند. به همین دلیل، منابع تخصصی توضیح می‌دهند که این سنسورها بیشتر برای تشخیص تغییرات/جهش‌ها (spikes) و روندها مفیدند تا اعلام یک عدد قطعی و آزمایشگاهی.
بعضی دستگاه‌ها به جای TVOC با واحدهای ثابت، از VOC Index استفاده می‌کنند (مثلاً 1 تا 500) که «نسبت به خط پایه ۲۴ ساعته» تغییر می‌کند؛ یعنی وقتی عدد می‌پرد، شما باید دنبال “رویداد” بگردید: نظافت؟ اسپری؟ آشپزی؟

دستگاه‌های سنجش کیفیت هوا چه انواعی دارند و کدام برای خانه مناسب‌تر است؟

برای خانه، سه دسته رایج می‌بینید: مانیتورهای رومیزی/قابل حمل، سنسورهای هوشمند متصل به اپلیکیشن، و دستگاه‌های تخصصی‌تر. انتخاب خوب یعنی “هم‌راستا با تصمیم شما”: اگر هدف شما کنترل آلودگی ناشی از آشپزی و گردوغبار است، PM2.5 اولویت دارد؛ اگر هدف بهبود خواب و تهویه اتاق است، CO2 اهمیت بیشتری پیدا می‌کند؛ اگر بوی مواد شوینده/حساسیت به بو دارید، VOC کمک‌کننده است (با همان نگاه روندی).

سنسورهای داخل دستگاه سنجش کیفیت هوا چگونه کار می‌کنند؟

اگر یک بار منطق سنسورها را بفهمید، از “وسواس عددی” نجات پیدا می‌کنید. سنسور PM معمولاً نوری/لیزری است و ذرات را بر اساس پراکندگی نور تخمین می‌زند؛ پس به دود و ذرات ریز خیلی حساس است. سنسور VOC/TVOC در بسیاری از مدل‌های خانگی MOx است؛ یعنی نسبت به ترکیبات مختلف واکنش متفاوت دارد و ممکن است به الکل یا برخی بخارات واکنش شدیدتری نشان دهد.
CO2 هم دو حالت رایج دارد: CO2 واقعی (اغلب NDIR یا فناوری‌های دقیق‌تر) و CO2 تخمینی (eCO2) که از روی VOC حدس زده می‌شود—این دو را نباید هم‌سنگ دانست، چون خطا و رفتارشان فرق دارد.

دستگاه را کجا بگذاریم تا عددها معنی‌دار شوند؟

یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های “داده مفید” و “داده گیج‌کننده” همین‌جاست. اگر دستگاه را کنار پنجره بگذارید، عددها با هر وزش باد بالا و پایین می‌شوند. اگر روبه‌روی تصفیه هوا باشد، همیشه خوب نشان می‌دهد (چون هوای تازه خروجی را می‌خواند). اگر بالای اجاق باشد، در هر آشپزی هشدارهای شدید می‌دهد (که شاید برای تحلیل آشپزخانه خوب باشد، اما برای «میانگین خانه» نه). بهترین حالت برای پایش کلی خانه این است که دستگاه در ارتفاع تنفسی (حدود ۱ تا ۱.۵ متر)، دور از جریان مستقیم هوا، و در فضای پرتردد (مثل نشیمن) قرار بگیرد؛ و برای اتاق خواب، یک سنسور جداگانه یا چند ساعت اندازه‌گیری در شب بسیار کمک‌کننده است.

تفسیر عددها روی دستگاه سنجش کیفیت هوا چگونه انجام می شود؟

اینجا نقطه‌ای است که اکثر کاربران واقعاً دنبال آن هستند: «الان عددها را می‌بینم—چه کنم؟» پیشنهاد من این است که به‌جای حفظ کردن آستانه‌های خشک، از یک چک‌لیست دو مرحله‌ای استفاده کنید: (۱) عدد را با “روند” ببینید (آیا در حال بالا رفتن است یا رو به کاهش؟) و (۲) عدد را با “رویداد” وصل کنید (الان چه کاری در خانه انجام شد؟). برای PM اگر بعد از آشپزی پیک می‌زند، اقدام فوری معمولاً تهویه هدفمند (هود/پنجره) و در صورت داشتن تصفیه‌هوا، روشن کردن آن است. برای CO2 اگر شب‌ها بالا می‌رود، مسئله غالباً کمبود هوای تازه است و راه‌حل اصلی تهویه و مدیریت درب و پنجره است؛ با یادآوری اینکه CO2 به‌تنهایی شاخص کامل کیفیت هوا نیست.
برای VOC/TVOC هم اگر عدد ناگهان جهش کرد، دنبال “عامل” باشید (مواد شوینده، عطر، اسپری، رنگ)، چون سنسورهای MOx دقیقاً برای همین تشخیص رویدادها مفیدترند.

AQI چیست و چرا ممکن است دستگاه شما AQI واقعی نشان ندهد؟

AQI (شاخص کیفیت هوا) بیشتر برای هوای بیرون طراحی شده تا به زبان ساده بگوید وضعیت آلودگی چقدر نگران‌کننده است. AirNow (وابسته به EPA) دسته‌بندی رایج AQI را این‌طور توضیح می‌دهد: ۰–۵۰ خوب، ۵۱–۱۰۰ متوسط، ۱۰۱–۱۵۰ ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۵۱–۲۰۰ ناسالم، ۲۰۱–۳۰۰ بسیار ناسالم، ۳۰۱ به بالا خطرناک. AirNow
اما مشکل از اینجا شروع می‌شود که بعضی دستگاه‌های خانگی عدد PM را نشان می‌دهند و بعضی دیگر یک “AQI محاسبه‌شده داخلی” ارائه می‌کنند که ممکن است با استانداردهای یکسانی محاسبه نشده باشد. پس اگر دستگاه شما AQI دارد، حتماً در دفترچه/اپلیکیشن بررسی کنید: آیا AQI را بر اساس استاندارد EPA محاسبه می‌کند یا صرفاً یک “شاخص داخلی” است؟

چرا عدد دستگاه من با سایت‌ها یا اپ‌های کیفیت هوا فرق دارد؟

این اختلاف معمولاً طبیعی است و چند دلیل ساده دارد:
داخل خانه vs بیرون: سایت‌ها اغلب داده ایستگاه‌های شهری را نشان می‌دهند، نه هوای داخل منزل شما.
محل قرارگیری: یک سنسور کنار پنجره با سنسور وسط اتاق فرق دارد
میانگین‌گیری زمانی: برخی منابع میانگین ساعتی/روزانه می‌دهند، دستگاه شما لحظه‌ای/کوتاه‌مدت می‌خواند.
مدل و کالیبراسیون سنسور: دستگاه‌های مصرف‌کننده می‌توانند روند را خوب نشان دهند، ولی شدت پاسخ ممکن است بین مدل‌ها تفاوت داشته باشد (به‌ویژه در VOC).

بعد از سنجش کیفیت هوا چه کار کنیم؟ 

اندازه‌گیری بدون اقدام، فقط استرس تولید می‌کند. بهتر است یک “پلن ساده” داشته باشید:
اگر PM بالا است: اول منبع را کم کنید (هود/روش آشپزی/گردگیری مرطوب)، بعد تخلیه کنید (تهویه)، و در نهایت اگر دارید، تصفیه‌هوا با فیلتر مناسب را روشن کنید.
اگر CO2 بالا است: راه‌حل غالباً تهویه هوای تازه است (پنجره/درب/هواکش). یادتان باشد CO2 شاخص کامل IAQ نیست، اما یک چراغ راهنمای خوب برای تهویه است. اگر VOC/TVOC بالا می‌پرد: دنبال رویداد بگردید، منبع را حذف یا کاهش دهید، و تهویه کنید. با توجه به محدودیت سنسورهای MOx، به جای “عدد مطلق”، روی “جهش‌ها و تکرار رویدادها” حساس باشید.

چک‌لیست نگهداری و افزایش دقت دستگاه

حتی بهترین دستگاه هم اگر بد نگهداری شود، داده اشتباه می‌دهد. یک روال ساده کافی است: ورودی‌های هوا را تمیز نگه دارید، دستگاه را در معرض بخار مستقیم (مثل بالای کتری) نگذارید، بعد از جابه‌جایی شدید (مثلاً از بیرون سرد به داخل گرم) چند دقیقه صبر کنید تا سنسورها پایدار شوند، و اگر دستگاه قابلیت “کالیبراسیون یا ریست baseline” دارد، فقط طبق راهنمای سازنده انجام دهید. در VOC/TVOC، برخی سیستم‌ها با خط پایه متحرک کار می‌کنند و اگر محیط اولیه خیلی غیرعادی باشد، ممکن است تا مدتی عددها رفتار متفاوتی داشته باشند.

راهنمای خرید کوتاه؛ اگر هنوز دستگاه سنجش کیفیت هوا نداریم

اگر بخواهیم واقع‌بین باشیم، برای اکثر خانه‌ها PM2.5 اولویت شماره یک است. بعد از آن، اگر دغدغه خواب/تهویه دارید، سراغ دستگاهی بروید که CO2 قابل اتکا ارائه دهد (نه صرفاً eCO2 بدون توضیح). VOC/TVOC را هم اگر حساسیت به بو، نوسازی منزل، یا استفاده زیاد از مواد شوینده دارید اضافه کنید—با این انتظار که بیشتر “هشدار رویداد” می‌دهد تا عدد آزمایشگاهی. برای خانواده‌های دارای کودک، سالمند، یا آسم/آلرژی، داشتن نمودار روند و قابلیت هشدار می‌تواند از خودِ عدد مهم‌تر باشد (چون به شما یاد می‌دهد چه چیزی باعث پیک می‌شود).

جمع‌بندی و یک “نقشه راه ۷ روزه” برای شروع

اگر بخواهید بدون سخت‌گیری و هزینه اضافی شروع کنید: روز اول فقط دستگاه را در نشیمن بگذارید و روند PM/CO2/VOC را ببینید. روز دوم هنگام آشپزی داده‌ها را نگاه کنید و یک بار با هود/پنجره مقایسه کنید. روز سوم اتاق خواب را شب تا صبح پایش کنید. روز چهارم یک عادت تهویه (مثلاً ۱۰ دقیقه صبح و ۱۰ دقیقه عصر) اضافه کنید و اثرش را ببینید. روز پنجم اگر تصفیه‌هوا دارید، “قبل/بعد” را با PM بسنجید. روز ششم منابع VOC (شوینده/اسپری) را کم کنید و تغییر روند را ببینید. روز هفتم، فقط همان دو سه اقدامی را نگه دارید که بیشترین اثر را داشته—سنجش خوب یعنی تبدیل داده به عادت ساده.